CUR-Aanbeveling 075
Vervormingscriteria en meetmethoden van minerale afdichtingslagen

e el n Aanbeveling 75 Vervormingscriteria en meetmethoden vanminerale afdichtingslagen Afdichtingslagen open onder afvalstorten kunnenwordenblootgesteld aanongelijk- matige zettingvandeonderbouw, waardoordruk-entrekspanningen inhet materiaal ontstaan. Uiteindelijk kunnendezespanningen leidentotbezwijken vandeafdich- tingsconstructie, waarbijopenscheuren ontstaan. Indat geval zaldeafdichtende func- tie verminderen ofzelfs teniet worden gedaan. Van minerale afdichtingslagen wordtgeeistdatzezonder functieverlies ongelijkmatige zakking vandeonderbouw moetenkunnen volgen.Alsmaat voorditvermogen isin de 'Richtlijnen voordichte eindafurerking opafval- enreststofbergingen' (MinisterieVROM, Publicatiereeks Bodembescherming nummer1991/2)opgenomen datdeplasticiteitsin- dex van hetminerale afdichtingsmateriaal tenminste 35% dient tebedragen. Dezeeis is tot stand gekomen opeen moment waaropdeminerale afdichting alsenige afdich- tingslaag zougelden enzou blootstaan aanfrequente bevochtiging enuitdroging. Inde uiteindelijke regelgevingwordtechter eencombinatie vanminerale laagplus folie (com- binatie-afdichting) voorgeschreven,waardoordevariaties inhet vochtgehalte vande minerale afdichtingslaag aanzienlijkgeringerzijndanzonder eenfolie. Deze CUR/PBV-Aanbeveling isopgesteld, omdaternog onvoldoende inzichtbestond In: de betekenis vanplasticiteit voordeduurzaamheid vanminerale afdichtingsmateria- len; de inde praktijk teverwachten ongelijkmatige zettingen; de vocht- entemperatuurcondities naaanleg inde minerale afdichtingslaag ineen combinatie-afdichting; het gedrag vaneenmineraal afdichtingsmateriaal tengevolge vanvervormingen; het effect vanvervorming opdewaterdoorlatendheid vaneenminerale afdichtings- laag endesamenhang tussendemate vandeformatie endewaterdoorlatendheid; de eis die kan worden gesteldaandetoelaatbare vervorming vaneenminerale afdich- tingslaag; meetmethoden omdeinvloed vanvervormingen ophet functioneren vandeminera- Ie afdichtingslaag tebepalen. De indeze CUR/PBV-Aanbeveling opgenomeneisenenmeetmethoden zijntotstand gekomen dooronderzoek datgefinancierd isdoor hetbedrijfsleven endoor het Ministerie vanVROM enhet Ministerie vanVerkeer & Waterstaat. Hetuitgevoerde onderzoek bestonduit: ? Een veldonderzoek aantwee typen minerale afdichting (Trisoplast enzandbentoniet) naar hetverloop vandevochtspanning inde minerale laag,detemperatuur vlakboven en aan deonderzijde vandeminerale laagendegasdruk vlakonder deminerale laag. CUR/PBV-Aanbeveling 75 ?Een laboratoriumonderzoek aandrie minerale mengsels naardeinvloed vanvervorming op dewaterdoorlatendheid (zandbentonietmet7 % bentoniet, Trisoplastmet 13 % ben- toniet eneen polymeergehalte van 2 % (mjm t.o.v.hetbentonietgehalte) enHydrostab met 1,5 % waterglas eneen niet nader bekende minerale samenstelling). In het onderzoek isuitgegaan vaneencombinatie-afdichting (folieopdeminerale afdich- tingslaag) enisgeen rekening gehouden metextreme uitdroging ofandere soorten vancala- miteiten dievan invloed kunnen zijnopdeeigenschappen vanhetmateriaal. Voorafwij- kende situaties zijndeonderzoeksresultaten nietvantoepassing. Deze CURjPBV-Aanbeveling istot stand gekomen inhet kader vanhetPlan Bodem- beschermende Voorzieningen (PBV)waarin NIBV,CURenKiwa samenwerken ophet gebied vanbodembeschermende voorzieningen.HetPBV sluitaanbijdevigerende regel- geving vandeoverheid enpast inhaar streven ombodemverontreiniging tegentegaan. Deze CURjPBV-Aanbeveling isopgesteld doorCURjPBV-Voorschriftencommissie VC50 'Vervormingscriteria enmeetmethoden vanminerale afdichtingslagen'. Ophet moment van verschijnen van·deze Aanbeveling luiddedesamenstelling vandeze commissie als voIgt: ir. R.H.J. Kremer (voorzitter), ir.H.J.C.M. Onstenk(secretaris, rapporteur), ing.H.B. Beukema, ir.D. Boels, J.H.Groen, ing.H.Grootveld, L.A.J.Heijboer, drs.B.Kok C.H.W. Mol, ir.H.M.A. Pachen, ing.P.A. Ruardi, ing.A.Steerenberg, ing.K.van derWal, ir.J.c. Wammes, ing.W.H. vanderZon, ing.T.J.H.E. Collignon (corresponderend lid),ing.A. Jonker (coordinator), prof.dr.ir.E.W.Bijker (mentor). Deze Aanbeveling isgoedgekeurd doordeAlgemene Voorschriftencommissie 'Bodemen Milieu'. CUR/PBV-Aanbeveling75 Inhoud biz. Onderwerp 4 2 Toepassingsgebied 4 3 Termen endefinities 5 4 Zettingsverschillen opstortplaatsen 6 4.1 Richtlijnen voorzettingsverschillen ineen minerale afdichtingslaag 7 4.1.1 Ontwerpfase 7 4.1.2 Monitoring enonderhoud inde gebruiksfase 9 4.2 Meten vanzettingsverschillen enIineaire rekinde minerale afdichtingslaag opstortplaatsen 12 4.2.1 Methode 12 4.2.2 Berekening lineairerek 12 5 Bepaling vandeinvloed vanvervorming opdewaterdoorlatendheid van een mineraal afdichtingsmateliaal 13 5.1 Methode 13 5.2 Aantalbepalingen 14 5.3 Keuringscriterium 15 rltels vanvermelde normenenvoorschliften 16 BijlageA: Simultane metingvanwaterdoorlatendheid endeformatie van poreuze, deformeerbare materialen 17 CUR/PBV-Aanbeveling 75 Onderwerp Deze CURjPBV-Aanbeveling bevateisenvoordetoelaatbare vervorming vanminerale afdichtingslagen enmeetmethoden omdevervorming vandelaag enhet vervormings- gedrag vanhetmateriaal vasttestellen. Hiermee wordteenhandreiking gegevenvoor het ontwerp endeaanleg vanminerale afdichtingslagen. Uitgaande vanhettoepassingsgebied endefunctie vandeminerale afdichtingslaag, wor- den ontwerpeisen geformuleerd enspecificaties voorhetminer aleafdichtingsmateriaal opgesteld. Deoptredende, respectievelijk deteverwachten vervormingen endeomge- vingscondities vormenhiervoor debasis. De Aanbeveling geefteenalgemene procedure voorhetvaststellen vandevervormings- eigenschappen vaneenmineraal afdichtingsmateriaal. Dezeprocedure isonafhankelijk van deaard vanhetmateriaal engeldt zowel voorbestaande alsvoor nieuwe, nogteont- wikkelen mineraleafdichtingsmaterialen. Daarnaast geeftdeAanbeveling eenhandreiking voorhetvaststellen vanenhet omgaan met vervormingen gedurendedegebruiksfase vandeafdichting. Hierbijwordteenrela- tie gelegd metbeheer- enonderhoudsaspecten. 2 Toepassingsgebied Deze CURjPBV-Aanbeveling isvan toepassing opminerale afdichtingsmaterialen dieals (nagenoeg) ondoorlatende laaginbovenafdichtingsconstructies wordentoegepast onder een folie (combinatie-afdichting). Hetbetreft onderandere devolgende minerale afdich- tingsmaterialen: zandbentoniet; zandbentoniet-polymeergel (Trisoplast); Hydrostab. Opmerking: Bentonietmatten behorenniettothet toepassingsgebied vandeze Aanbeveling. Voorbentonietmatten isvergelijkbaar onderzoekuitgevoerd. Voor deeisen dieopbasis hiervan zijnopgesteld wordtverwezen naar CURjPBV-Aanbeveling 49'Bentonietmatten inbodembeschermende voor- zieningen. Beoordeling geschiktheid' (juni '997). Deze CURjPBV-Aanbeveling gaatinop: Het vaststellen vandegevolgen vanzettingsverschillen ophet functioneren vaneen minerale afdichtingslaag. Gezienhetfeit dathet hieraan gekoppelde geschiktheids- onderzoek ongeveer3maanden vergt,pastditonderzoek (inhet algemeen) nietbin- nen hettijdsbestek vanhetreguliere vooronderzoek ofde productiecontrole, zoals beschreven inCURjPBV-Aanbeveling 33.Deindeze Aanbeveling beschrevenonder- zoeksmethode isdan ookeerder bedoeld alseen (eenmalig) geschiktheidsonderzoek voor bepaalde materiaalsamenstellingen ofvoor gebruik inbijzondere situaties.Naar de mening vandecommissie ishet indeze Aanbeveling beschrevengeschiktheids- onderzoek danookgeen verplichting, maarvormt heteen optie binnen hetregulier vooronderzoek alsdetijd dittoelaat. Voordeproductiecontrole wordtdemethode niet geschikt geacht. Het bepalenjmeten vanverschilzettingen inbovenafdichtingsconstructies. Hierbij wordt alleen ingegaan opdetotale zetting diehet gevolg isvan hetinklinkenjvervor- men vanhetgestorte materiaal (afval)envan zetting vandeondergrond. Debijdrage van (verschil)zettingen inde ondergrond kanmen afleiden uitdeopbouw vande ondergrond, (grond)mechanische eigenschappen,omgevingscondities enbovenbe- lasting. Hiervoor iseen terreinonderzoek nodig.Regels voordewijze waarop dat moet worden uitgevoerd vallenbuiten hetwerkingsgebied vandeze Aanbeveling. CUR/PBV-Aanbeveling75 3 Termen endefinities Afdichtingslaag Onder eenafdichtingslaag wordtverstaan eenvoor vloeistoffen nagenoegondoorlatende constructie diealsdoel heeft hetbinnendringen danweluittreden vanvloeistoffen tever- hinderen omzodeverspreiding vanaanwezige verontreinigingen tevoorkomen. Combinatie-afdichting Onder eencombinatie-afdichting wordtverstaan eenafdichtingsconstructie waarin zowel eenfolie alseen minerale laagzijnverwerkt. Beidelagenzijnzonder tussenlaag in volledig contactmetelkaar aangebracht. Effectieve porositeit Onder effectieve porositeit wordtverstaan hetvolume porienpervolume-eenheid mine- raal materiaal. Gemiddelde rek Onder gemiddelde rekwordt verstaan derelatieve toename vanhetoppervlak. Geschi ktheidsonderzoek Onder geschiktheidsonderzoek wordtverstaan eenonderzoek aaneenbepaald mineraal materiaal naardeinvloed vanvervorming opdewaterdoorlatendheid, waarbijeenof meerdere representatieve mengsels(mengsels meteengemiddelde samenstelling) een- malig worden beoordeeld. Lekkage Onder lekkage wordtverstaan dehoeveelheid percolaatdieper eenheid vanoppervlakte en per eenheid vantijddoor eenmateriaal stroomt[mmjjaar]. Lineaire rek Onder lineaire rekwordt verstaan derelatieve toename vaneendenkbeeldige vectordie wordt bepaald doorrelatieve lengteveranderingen vanvectoren indrie, onderling lood- rechte richtingen. Lineaire stuik Onder lineaire stuikwordt verstaan derelatieve afnamevaneendenkbeeldige vectordie wordt bepaald doorrelatieve lengteveranderingen vanvectoren indrie, onderling lood- rechte richtingen. CUR/PBV-Aanbeveling 75 Lokalerek Onder lokalerekwordt verstaan derelatieve toename vandeafstand, gemeten overhet maaiveld, tussentweemeetpunten. Lokale stuik Onder lokalestuikwordt verstaan derelatieve afnamevandeafstand, gemeten overhet maaiveld, tussentweemeetpunten. Minerale afdichtingslaag Onder eenminerale afdichtingslaag wordtverstaan eenafdichtingslaag bestaandeuit een mineraal materiaal ofmengsel vanminerale materialenmet ofzonder additieven. Porositeit Onder porositeit wordtverstaan hetvolume porii'npervolume-eenheid bodem. 4 Zettingsverschillen opstortplaatsen Toelichting: Minerale afdichtingslagen komenzowelafzonderlijk alsincombinatie met een folie voor inafdichtingsconstructies opafval- enreststofbergingen. In het stortlichaam, maarookinde ondergrond, kunnennadeeindafwerking ongelijkmatige zettingenoptredendiespanningen inde afdichtingslaag veroorzaken enverantwoordelijk zijnvoor vervormingen. Dezeuiten zich in zowel rekalsstuik. Vanstuik wordt geennadelig effectverwacht, van rek daarentegen wel.Welke gevolgen rekheeft voordeafdichtende werking wordt nietalleen bepaald doordegrootte vanderek, maar ookdoor deaard van hetmateriaal, devochttoestand inde afdichtingslaag, debovenbelas- ting enhet herstelvermogen bijhet eventueel optredenvan(kleine) open scheuren. Naastzettingsverschillen moetaanderanden enbij een slappe ondergrond ookrekening wordengehouden methorizon taleverplaatsing. Ongelijkmatige zettinginhet afte dichten materiaal islastig tebepalen, zeker bijhuishoudelijk afvalofbouw- ensloopafval. Inhomogeen afvaldat bovendien inlagen isgestort enverdicht, blijvendeverschilzettingen beperkt. Daarentegen moetmenmetgrote verschilzettingen, endus met grote rekken, rekening houdenalsdivers afvalinverschillende comparti- menten naastelkaar, ofafbreekbaar afval(vanorganische aard)naast inert materiaal isgestort. Inafdeklagen opzeer grofafval (bijvoorbeeld nauwe- lijks verkleind bouw-ensloopafval) moetrekening wordengehouden met 'calamiteiten'. Bijplotselinge verschuivingen inhet afval kandeafdeklaag in een holte wegzakken waarbijtrechtervormige gatenkunnen ontstaan van onvoorspelbare grootteendiepte. Hetoptreden van'calamiteiten' is onvoorspelbaar, evenalsdeernst enomvang. Geletopdebeperkte kennis die daarover bestaat wordt vooralsnog afgeradenom,voor zover datal mogelijk is,een constructie daaropteontwerpen. Indie gevallen wordt aanbevolen uittegaan vaneen'normaal' gevalenopbasis vaneen risico- schatting vanhetoptreden van'calamiteiten' deherstelkosten tereserve- ren. Bij dekeuze vaneen afdichtingsmateriaal kanmen zichlaten leiden door verwachte ofvermoede verschilzettingen (eneventueel horizontale ver- plaatsingen) endedaarmee gepaardgaanderekken. Bijgrote zettingsver- schillen zalmen materialen kiezendieook blijven functioneren bijgrote rek, terwijl ergrote vrijheid inkeuze bestaat bijdeafdichting vaninert afval opzettingsongevoelige ondergronden.Inbepaalde gevallenkunnen plaatselijk groteverschilzettingen optredendiehet karakter hebbenvan , calami teiten' . CUR/PBV-Aanbeveling75 Tabel 7. Indicaties voordegemiddelde rek en stuik opreststofbergingen en stortplaatsen voorhuis- houdelijk afval en bouw- en sloopafval aard afvaljreststof hoogtevan verschilzetting gemiddelderekjstuikinde afdichtingslaag het stortlichaam ondergrond gering « 2 %) middelmatig groot(>5%) homogeen grootnihil )( groot aanwezig )( gering nihil )( gering aanwezlg )( gemengd grootnihil )( groot aanwezlg )( gering nihil gering aanwezlg )( grofbouw- en groot nihil )( sloopafval grootaanwezig )( gering nihil )( gering aanwezig )( Uit dossieronderzoek opverschillende afgeslotenstortplaatsen blijktdatdeverschilzet- tingen inhet algemeen geringzijnendat degemiddelde rekbeperkt blijfttot 2- 5%. Plaatselijk kanechter eengrotere rekofstuik optreden. 4.7 Richtlijnen voorzettingsverschillen ineen minerale afdichtingslaag 4.1.1 Ontwerpfase 4.1.1.1 Aigemeen Aan dehand vandeaard vandeondergrond enhet testorten afvaldient eenschatting te worden gemaakt vanhetoptreden vanzettingen enzettingsverschillen inde afdich- tingsconstructie. Ditmoet bijvoorkeur opbasis vanzettings- enstabiliteitsberekeningen worden nagegaan. Vanbelang hierbijisdat derekenparameters representatiefdienente zijn voor deteverwachten situatie.Risicovolle plaatsendienengedurende degebruiks- fase teworden gecontroleerd (zie4.1.2). In de bovenafdichting iseen beoordeling vandeeffecten vanzetting enzettingsverschil- len afhankelijk vandegeometrie vandeconstructie. Hierbijdientdeaandacht onder andere uittegaan naarplaatsen opennabij taluds, aangezien hierinhet algemeen de grootste risico'sopvervormingen aanwezigzijn.Daarnaast moetookaandacht worden geschonken aanhetbovenvlak, waarvervormingen kunnenoptreden doorzowel onge- lijkmatige zettingeninhet stortlichaam alszetting vandeondergrond. CURfPBV-Aanbeveling 75 Daarnaastdientinhet ontwerp aandacht teworden besteed aandewijze waarop hetstort wordt opgebouwd enhet afval wordt opgebracht, aangeziendezefactoren eenbelangrij- ke invloed hebben ophet ontstaan vanzettingsverschillen. In de ontwerpfase verdientdeminerale laaginde onderafdichting extraaandacht, aan- gezien dezenahet ingebruik nemenvanhetstort nietmeer bereikbaar is.Om zettings- verschillen inde onderafdichting tekunnen vaststellen dienenvoorzieningen teworden opgenomen inde vorm vandrainagebuizen ofzettingsslangen. Dezedienen zodanig te zijn gedimensioneerd datzetoegankelijk zijnvoor meetsondes, zoalswaterspannings- meters. Toelichting: Stuik zalinhet algemeen bijzandbentoniet, TrisoplastofHydrostab geen problemen opleveren,tenzijdevervorming zogroot wordt datdeze tot afschuiving/bezwijken leidt.Degrootte vandemaximale stuikwaarbij het materiaal bezwijktbijeen drukbelasting kanmet triaxiaalonderzoek wor- den vastgesteld. Debeproevingsomstandigheden dienenhierbijtezijn afgestemd opdepraktijkomstandigheden dieinde minerale laagworden verwacht. Afhankelijk vandedichtheid vandekorrelpakking, zalhet volume vaneen granulair materiaal bijbelasten ietstoe- ofafnemen. Nuisde intrinsieke waterdoorlatendheid k gerelateerd aandeeffectieve porositeit q,waarbij k evenredig ismet defactor 1~'0' (volgens Kozeny-Carman). Bijeen afname/- toename vandeeffectieve porositeitmetmaximaal 2 %, betekent diteen afname/toename vandeintrinsieke doorlatendheid metmaximaal 40 % (dit komt neeropeen toename vandek-waarde van, ,0"0'10 tot '-4']0'10 m/s). Eendergelijke verandering van k valt binnen devariabiliteit vanhet materiaal, zodatmoetworden geconcludeerd dathet effect vanstuik opde (water)doorlatendheid vaneenminerale afdichtingslaag verwaarloosbaar is. Opmerking: In het geval datvervormingen groterdan5 % worden voorzien, wordtaan- bevolen reedsopvoorhand eenfinanciele voorziening tetreffen voortoe- komstig herstelvan eventuele schadedoorzettingsverschillen. 4.1.1.2 Beperking vanrek Als (lokaal) relatiefgroterekken inde minerale afdichtingslaag wordenverwacht, dienen maatregelen teworden genomen omdegrootte vanderek tebeperken. Aanpassing van het ontwerp ligthierbij voordehand. Een groot horizontaal vlakisnadelig bijzettingsverschillen. Bijeen bolvorm (afschot)zal eerder stuikdanrekoptreden. Bovendien wordthiermee meercontinulteit inde afwate- ring verkregen. Ook iste overwegen omdegrootte vandezetting teverminderen door: aanpassing vanhetontwerp; vermin dering vandemaximale storthoogte; hogere verdichting vanhetafval; de snelheid vanbelasten teverminderen. 4.1.1.3 Gebruik numeriek rekenprogramma Indien bijhet ontwerp (Iokaal)risicovolle zettingsverschillen ofhorizontale verplaatsin- gen inde afdichtingslaag alsgevolg vanzettingen inde ondergrond en/ofhetstortli- CUR/PBV-Aanbeveling75 chaam worden verwacht, ishet raadzaam omdemogelijke gevolgendooreendeskundig bureau telaten beoordelen. Dezekandoor middel vaneennumeriek rekenprogramma volgens deeindige elementenmethode nagaanofschadelijke mechanismen alsrek of scheurvorming inde afdichtingslaag kunnenoptreden. Bij deberekeningen dientmethetvolgende rekeningteworden houden: Er heerst eennagenoeg verzadigde situatie,hoeweldeminerale afdichtingslaag na aanleg nietverzadigd is.Dit iseen 'worst case'-benadering, omdatdituitgangspunt rekentechnisch gezieneengrotere kansopscheurvorming geeft.Voorrekendoelein- den kanworden uitgegaan vaneenonderdruk inhet bodemvocht vancirca -5kPa. Aan deteen kaneenoverdruk ontstaandoorophoping vanpercolaat. In het talud endekruin kanworden uitgegaan vandezelfde vochtsituatie. Aan detenen bestaat demeeste kansophorizontale verplaatsingen door'squeezing' van deondergrond oflokaleinstabiliteit. Om eennumeriek rekenprogramma optimaaltekunnen gebruiken verdienthetaanbe- veling omdemateriaaleigenschappen vanhetminerale afdichtingsmateriaal mettriaxi- aalonderzoek vasttestellen. Hierbijgeldendevolgende randcondities: verzadigingsgraad circa98 %; verdichtingsgraad gelijkaandeminimale waardeinhet werk (inderegel 92 a 98 %). 4.1.2 Monitoring enonderhoud inde gebruiksfase Monitoring vanzettingen bestaatinprincipe uiteen regelmatige visueleinspectie vande bovenafdichting, eventueelaangevuld metzettingsmetingen. Voordeonderafdichting bestaat monitoring vanzettingen alleenuitmetingen indrainagebuizen opofonder de onderafdichting. Dewijze waarop hetmonitoringprogramma kanworden ingevuld is schematisch toegelichtinfiguur 1. CUR/PBV-Aanbeveling 75 ontwerpenvoorgenomen wijze van storten enuitvoeren nee ja nulmeting directna aanleg minerale afdichtingslaag visuele inspectie 1x per 3jaar nee ter plekke zettingsmeting en berekening rekjstuik visuele inspectie 1x per jaar gedurende 5jaar; daarna 1xper 3jaar ja ten minste 1xper jaar herhaling zettingsmeting en berekening rekjstuik nee nader onderzoek Figuur 1. Bes/isschema monitoring Toelichting: Deze wijze vanmonitoring isook vantoepassing opeen minerale afdich- tingslaag vanbentonietmatten. 4.1.2.1 Visueleinspectie Uit het ontwerp voIgtofaldan niet rekening moetworden gehouden meteenverhoogd risico oprelevante zettingsverschillen. Deintensiteit vandeinspecties ishiervan afhan- kelijIc CURfPBV-Aanbeveling75 Geringe kansOprelevante zettingsverschillen Is het risico oprelevante zettingsverschillen gering,dankan inprincipe wordenvolstaan met het 1X per 3jaar inspecteren vandeonder- enbovenafdichting. Verhoogd risicooprelevante zettingsverschillen Bij een verhoogd risicovindtgedurende deeerste 5jaar naaanleg ofna het stopzetten van zettingsmetingen jaarlijkseeninspectie plaats.Aisindeze periode geenzettingsver- schillen en/ofschade doorafschuiving e.d.worden geconstateerd, kandeintensiteit van de inspecties inde daaropvolgende periodeverminderd wordentot 1X per 3jaar. 4.1.2.2 Metenvanvervormingen Afhankelijk vandezettingsprognose endebeslissing overhetopvoorhand aldan niet meten vanzettingen, dientdirect navoltooiing vandeminerale afdichtingslaag een (lokale) nulmeting vanhetoppervlak opderisicovolle plaatsenteworden uitgevoerd. Dit geldt zowel vooreenonder- alsbovenafdichting. Blijkt vervolgens uitdevisuele inspectie datersignificante verschilzettingen envervor- mingen hebbenplaatsgevonden, danmoet worden overgegaan tothet meten vandeline- aire rekopdebetreffende plaatsenconform 4.2. 4.1.2.3 Interpretatie vanvervormingsmetingen Bestaat devervorming uitlineaire stuikofuit lineaire rekkentot5%, berekend conform 4.2.2, danvaltdegemeten vervorming binnendetoelaatbare margesenbehoeft de frequentie vandevisuele inspecties nietteworden verhoogd. Bij lineaire rekkentussen5en 10 %iser onzekerheid overhetontstaan vanschade aan de minerale afdichtingslaag. Bijdergelijke lineairerekkenkandebetrouwbaarheid van de laag inde toekomst inhet geding komen. Bovendien bestaaterkans opschade aan andere constructie-onderdelen, alsdrainagebuizen, waardoorheteffect zichzelfkan ver- sterken. Bijdeze lineaire rekkendienendemetingen tenminste 1X per jaar teworden herhaald. Blijkendezettingsverschillen zichnaverloop vantijdtestabiliseren, dan behoeft nietverder teworden gemeten enkan worden volstaan metvisuele inspecties zoals beschreven in 4.1.2.1, uitgaande vaneenverhoogd risicooprelevante zettingsver- schillen. Bij lineaire rekkengroterdan 10 %wordt ervanuitgegaan datdevervormingen totscha- de aan deminerale afdichtingslaag hebbengeleid.Indat geval dient delaag teworden opgegraven envisueel teworden gelnspecteerd. Opbasis vandebevindingen vanhet nader onderzoek dienenalof niet maatregelen teworden genomen. Hierbijiste denken aan reparatie ofplaatselijke vervanging. Inhet geval datdevervormingen betrekking hebben opdeonderafdichting, zalnader onderzoek moetenworden uitgevoerd naar eventuele lekkagevanpercolaat naardeomgeving. CUR{PBV-Aanbeveling 75 Opmerking: In het beslisschema vanfiguur 1 wordt uitgegaan vanzettingsverschillen als bran vanvervormingen. Uiteraardisdit niet deenige bronvanvervor- mingen. Ookbijeen geringe vervorming moetworden nagegaan ofde oor- zaak vandevervorming gerelateerdisaan zetting ofdat erandere proces- sen hebben meegespeeld, zoalsafschuiving. Indat geval isnader onder- zoek gewenst enmoet worden nagegaan ofsprake isvan eencalamiteit en er misschien eendiscontinurteit isontstaan. 4.2 Metenvanzettingsverschillen enIineaire rekinde minerale afdichtingslaag opstortplaat- sen 4.2.1 Methode Voor deuitgangssituatie kan: worden uitgegaan vanderevisietekening vandeminer alelaag dietijdens deuitvoe- ring opbasis vanwaterpassing wordtvervaardigd, of worden uitgegaan vaneenkort naaanleg uitgevoerde nulmeting. Voor debovenafdichting kanmen gebruik makenvan: Een waterpassing langseengedefinieerd gridvancirca 20X20 m.Omdat demeet- punten meetkundig ineen projectie wordenvastgelegd, kanhierbij alleendevertica- Ie verplaatsing wordengemeten. Inspecifieke situatieskandedichtheid vanhetgrid worden verhoogd omdetailvervormingen tekunnen meten. Een waterpassing uitgaandevanvaste meetpunten meteenonderlinge afstandvan circa 20 m. Hierbij wordtzoweldeverticale alsdehorizontale verplaatsing gemeten. Deze methode heeftdaardoor devoorkeur bovenmetingen langseengrid. Luchtopnamen vanhetoppervlak. Aftastingvanhetoppervlak meteenlaser, waar- door eenfijnmazig meetnetmogelijk is. Opmerking: Ais ergeen nulmeting isuitgevoerd, kanerom pragmatische redenenvan worden uitgegaan dathet oorsprankelijk oppervlakvlakwas. Demeetre- sultaten wordendangerefereerd aaneen recht vlakdatderanden vanhet gemeten oppervlak metelkaar verbindt. Voorwaarde hierbijisdat het gemeten oppervlak nietveel grater isdan hetdeel vanhetoppervlak waar de vervorming isgeconstateerd. 4.2.2 Berekening Iineairerek De berekening vandelineaire rekwordt ge1llustreerd aandehand vanfiguur 2. Hierin geeft Lo de lengte, gemeten overhetoppervlak inde uitgangssituatie weeren Lt de leng- te, gemeten overhetoppervlak naeen zekere tijd t. De linea irerek wordt danalsvoigt berekend: lineairerekL -L 0/ ~ X100 /0 Lo waann: Lt Lo is de lengte langshetoppervlak naeen periode t, is de lengte langshetoppervlak inde uitgangssituatie op t = o. CURfPBV-Aanbeveling75 vi x ?? Figuur 2.Schematische weergavelineairerek (L = fengte longshetoppervlak, v = verticale verpfaatsing, x = geprojecteerde lengte) 5 Bepaling vandeinvloed vanvervorming opdewaterdoorlatendheid vaneen mineraal afdichtingsmateriaal Dergelijk geschiktheidsonderzoek heeftplaatsgevonden voor: een gebruikelijk zandbentonietmengsel meteenbentonietgehalte van7% (m/m), waarbij hetmateriaal alleeninverzadigde toestandisvervormd; een Trisoplastmengsel meteenbentonietgehalte van 13 % (m/m) eneen polymeer- gehalte van 2 % (m/m t.O.V.hetbentonietgehalte), waarbijhetmateriaal inzowel ver- zadigde alsonverzadigde toestand bijinbouw isvervormd; een Hydrostabmengsel met 1,5 % (m/m) waterglas eneen niet nader bekende mine- rale samenstelling, waarbijhetmateriaal inzowel verzadigde alsonverzadigde toe- stand bijinbouw isvervormd. Hierbijmoetworden opgemerkt, datvoor Hydrostab geen representatieve mengselsamenstelling isaan tewijzen, omdatdezeafhankelijk is van lokale marktinvloeden. Uit ditonderzoek isgebleken datdeze materialen bijeen gemiddelde rekvan 10 %voor de onderzochte conditiesvoldoenaandeeisen vanhetStortbesluit. Hogererekkenzijn niet onderzocht, omdateruit literatuuronderzoek enbij veldmetingen geenhogere rek- ken zijn geconstateerd. Geconcludeerd isdat deminerale laagtenaanzien vanvervor- mingen nietdezwakste schakelvormt. 5.1 Methode De bepaling vandewaterdoorlatendheid bijeen bepaalde gemiddelde alzijdigerekdient overeenkomstig bijlageAte worden uitgevoerd. Hierbijwordtdek-waarde (waterdoorla- tendheidscoefficient) bepaaldalsfunctie vandegemiddelde rek. CURJPBV-Aanbeveling 75 Testomstandigheden De omstandigheden waaronderrekoptreedt (vochttoestand, bovenbelasting, verdich- tingsgraad), hangensamenmetdeconstructie endeplaats vandeafdichtingslaag daar- in. De bruikbaarheid vanmaterialen dientvooromstandigheden teworden getoetstdie in de constructies wordenverwacht: aspect verdichtingsgraad proefstuk(Proctorwaarde) bovenbelasting vochttoestand gemiddelde alzijdigerek hydraulisch drukverschil uitgangspunt 9 2 % 25 kPa vochtgehalte alsbijaanleg maximaallo % 1,0 mwaterkolom 5.2 AantaJbepalingen De bepaling vandeinvloed vanvervorming opdewaterdoorlatendheid behoeftnietvoor elk werk opnieuw teworden gemeten. Voordevaststelling vandegeschiktheid vaneen bepaald typemateriaal ishet inprincipe voldoende dateen representatief mengselmet gemiddelde samenstelling eenmaligwordtonderzocht. Indiendemengselsamenstelling in de praktijk dermate varieert,datdeze eensignificante invloedopdeplasticiteit heeft, dienen meerdere samenstellingen teworden getest.Dezebepaling speeltdusalleen een rol bijhet geschiktheidsonderzoek voorhetbetreffende afdichtingsmateriaal enniet bij een vooronderzoek vooreenbepaald werk,tenzij demengselsamenstelling ofde prak- tijkomstandigheden sterkafwijken vandievan hetgeschiktheidsonderzoek. Hetisniet toegestaan eenmateriaal toetepassen alsderek onder praktijkomstandigheden demaxi- male rekvan hetgeschiktheidsonderzoek overschrijdt. CUR/PBV-Aanbeveling75 Iedere bepaling dientintweevoud teworden uitgevoerd. Indienbeidemeetwaarden meer daneenfactor 5verschillen, dienteenderde bepaling teworden uitgevoerd. 5.3 Keuringscriterium Het materiaal moetbijdemaximale rekvoldoen aandeeisen vanhetStortbesluit. Dit houdt indat deberekende lekkage 20 mm mag bedragen in 200 dagen bijeen hydrau- lisch drukverschil van 1,0 mwaterkolom. Aanvullend geldtdatdek-waarde bijdemaximale vervorming nietmeer daneenfactor 2 mag toenemen bijmetingen aanverzadigd materiaalenniet meer daneenfactor 4bij metingen aanonverzadigd materiaal. Als k-waarde dienthetmeetkundig gemiddeldevandemeetwaarden teworden aange- houden. Hetmeetkundig gemiddeldewordtberekend als: waarin: f ishet meetkundig gemiddelde n ishet aantal meetwaarden ki zijn individuele meetwaarden (waterdoorlatendheidscoefficient, c.q. k-waarde). CUR/PBV-Aanbeveling 75 TITELSVANVERMELDE NORMENENVOORSCHRIFTEN CUR/PBV-Aanbeveling 33Granulaire afdichtingslagen opbasis vanzandbentoniet al dan niet incombinatie metkunststof geomembranen, 2de druk, Stichting CUR,Gouda, 1996 CUR/PBV-Aanbeveling 49Bentonietmatten inbodembeschermende voorzieningen- Beoordeling geschiktheid, StichtingCUR,Gouda, 1997. Richtlijnen voordichte eindafwerking opafval- enreststofbergingen, MinisterieVROM, Publicatiereeks Bodembescherming nummer1991/2. Richtlijnen onderafdichtingsconstructies voorstort- enopslagplaatsen, Ministerie VROM, Publicatiereeks Bodembescherming nummer1993/2. Protocollen Trisoplast. Proto collen Hydrostab. BIJlAGEA CUR!PBV-Aanbeveling 75 Simultane metingvanwaterdoorlatendheid endeformatie vanporeuze, deformeerbare materialen Doel entoepasbaarheid Het doel vandeze bepaling ishet vaststellen vanveranderingen inde waterdoorlatend- heid vaneengranulair afdichtingsmateriaal onderinvloed vaneenalzijdige vervorming (biaxiale rek).Deze methode istoepasbaar opgranulaire afdichtingsmaterialen meteen maximale korrelgrootte van4mm. Principe Het principe vandemeting berustophet insluiten vaneencirkelvormig monstervanhet te testen materiaal tussentweefilters (ziefiguur Al).Deze filters zijnaaneen zijde afge- sloten meteenwaterdicht flexibelmembraan datisingeklemd inde behuizing vande meetcel. De doorlatendheid wordtgemeten doorwater onder eeninstelbare overdruknaarhet bovenste filterteleiden endit water napassage doorhetproefstuk optevangen. Defil- ters sluiten methun waterdicht membraan aanopeen drukcompartiment. Dedruk kan daarin worden ingesteld. Eencompartiment, aangeduidalshet onderste, bevateenmal, die deuiteindelijke ruimtelijkevormvandeonderzijde vanhettedeformeren materiaal heeft. Dedruk inhet bovenste compartiment kanonafhankelijk wordeningesteld vande druk inhet onderste compartiment. De metingen wordenbijeen constante temperatuur uitgevoerd. Flens +bentoniet Figuur A1. Schematische dwarsdoorsnede vandemeetce! metingebouwd monster CURJPBV-Aanbeveling 75 250 em 13 12 100 em Figuur A2. Schematische weergavevandeopstelling tijdensdeformatie 2 3 13 Benodigdheden Apparatuur: Materiaal: Grondstof: CUR/PBV-Aanbeveling 75 Meetcel (ziefiguur Al), 2 balansen (meetbereik 3kg, onnauwkeurig- heid tenhoogste 0,1 g). Erlenmeyers, pluggenofdoppen, glasparels 0,8-1,0 mmencirca 2 mm, opvangflessen (inhoudcirca3liter), niveauvat metoverloop. Ontlucht engedemineraliseerd ofgedestilleerd water,vrijvan zweven- de bestanddelen. Voorbereiding Voordat metdewerkzaamheden wordtbegonnen moetenaIleverbindingen enkranen worden afgesloten metdoppen ofpluggen omvervuiling vandeaansluitingen tevoor- komen. Opbouw onderste drukcompartiment Breng devormmallos aaninhet onderste drukcompartiment, metdaaronder eenopvul- stuk meteendikte vancirca 3mm. Daaronder moeteenpIaatzijn aangebracht metdaar- in kruislings gefreesdedrainagegootjes. Zet hetonderste drukcompartiment waterpas.Voegdaarna viadekraan onderin het compartiment langzaamontluchtengedemineraliseerd watertoeom luchtinsluiting te voorkomen. Voeg zolang water toedathet gehele compartiment isgevuld enhet wateroppervlak een bolle meniscus heeft.Breng vervolgens dering methetonderste membraan aan.Belast het membraan hierbijinhet midden meteenlicht gewicht. Hetmidden vanhetmem- braan zaldaardoor alseerste hetwateroppervlak rakenzodatergeen lucht onder het membraan wordtopgesloten. Tijdenshetplaatsen vandering methetmembraan zalhet overtollige wateroverderand wegvloeien. Draaitenslotte demoeren stevigopdebouten. De opbouw vanhetonderste drukcompartiment isin principe eenmalig. Deopbouw moet alleen opnieuw plaatsvinden alserlucht inhet drukcompartiment isgekomen of als het vulstuk eruit moet. Opbouw onderste filter Verdeel hetonderste filterineen rand meteenbreedte vanongeveer 17 mm eneen mid- denvlak meteenmiddellijn vanongeveer 360mm. Breng tussen dezetwee delen een ongeveer 2 mm dikke rubber randaan. Het onderste filtermoet bestaan uitglasparels meteenkorrelgrootte van 0,8 tot 1,0 mm. Breng deglasparels aantotaan derand. Maak zakjes vanfilterdoek metdaarin glasparels vanongeveer 2 mm. Breng dezefilter- zakjes aanterplaatse vandeaan- enafvoerbuisjes. Hiermeewordtvoorkomen datde glasparels deleidingen ofkranen verstoppen. Het rubber membraan waarophetonderfilter moetworden opgebouwd iszeer flexibel. Bij onzorgvuldig vullenmetdeglasparels zaldeonderzijde vanhetfilter nietvlak wor- den. Door eenplaatvormig hulpstuk,waarinineen vierkantsverband pennenvan 14 mm zijn aangebracht, kanhetmembraan gelijkmatig wordenvoorbelast. Deglasparels wor- den viaopeningen indeze plaat regelmatig verdeeldophet membraan aangebracht. Dek het filter afmet eenlosgeweven filterdoek. Aanbrengen proefstuk Het proefstuk wordtineen ringvormige malvervaardigd. Demonsterring enderanden van hetproefstuk wordeningeklemd tussentweeflexibele flenzen.Dezeflenzen zijnvan hetzelfde flexibelemateriaal alsdeflexibele membranen. Tussendeflenzen enhet proef- stuk wordt eenbentonietpasta aangebrachtomrandlekkage tevoorkomen. Dedoorstro- mingsrichting vandeproefstukken inhet testapparaat isvan boven naarbeneden. Dek het proefstuk afmet eenlosgeweven filterdoek. Opbouw bovenfilter Plaats ophet proefstuk enover de8bouten deroestvrij stalenringmeteeninwendige middeIlijn van400 mm eneen hoogte van15mm. Zorgervoor dathet buisje voorde CURfPBV-Aanbeveling 75 watertoevoer naarhetbovenfilter nabijdebuisjes voordewaterafvoer uithet onderfilter terecht komt.IDemhetproefstuk tijdelijkvastdoor dering metbehulp vanvleugelmoe- ren opde8bouten aandeonderflens tekoppelen. Bouw ophet proefstuk hetbovenste filterop,bestaande uitglasparels meteenkorrel- grootte van 1,0 tot 1,2 mm. Doedit,netalsbijhet onderfilter zeervoorzichtig omonge- wenste deformatie vanhetproefstuk tevoorkomen. Scherm wederom eerstdeaan- enafvoerbuisjes afmet eenfilterdoekzakje metglaspa- rels (korrelgrootte 2 mm). Vuldering totderand metglasparels. Maak detijdelijke inklemming vanhetproefstuk losdoor devleugelmoeren endebijbe- horende onderlegringen lostedraaien enteverwijderen. Plaatsen deksel Controleer v66rhetplaatsen vanhetdeksel ofaile glaspareltjes vandestalen ringzijn verwijderd enofhet membraan ophet deksel schoon enonbeschadigd is.Plaats daarna het deksel, waarbij hetbuisje inde stalen ringvoor dewatertoevoer dooreenspeciaal gat in het deksel valt.Door hetdeksel steken nu 16 bouten, waarvan er8eindigen inde sta- len ring ophet proefstuk. Draai devleugelmoeren lichthandvast aanopdebouten. Deresterende 8bouten steken door demonsterring enverbinden hetdeksel methetonderste deelvanhetapparaat. Er kan water lekken langsdeboutgaten enlangs deschroefdraad. Plaats,omdeze lek- kage tevoorkomen onderdestalen oplegringen, rubberringenenomhul debouten met teflontape. Draaidemoeren daarnaeerstlichtaan.Draai daarna demoeren stevigvast door deze omdebeurt enkruislings, telkenseenkwart slagtedraaien. Draaitenslotte de vleugelmoeren stevigaan. Uitvoering Verzadiging Breng omhetproefstuk teverzadigen eendruk aanvan 25 kPa inhet bovencomparti- ment doormiddelvan eenwaterkolom van 2,5 mboven hethart vanhetproefstuk. Houd de kraan naarhetondercompartiment gesloten.Meetdehoeveelheid waterdieinhet bovencompartiment stroomt. Start nahet aanbrengen vandebovendruk methetverzadigen vanhetproefstuk. Verzadig hetproefstuk vanonder uitmet ontlucht, gedemineraliseerd watermeteen overdruk, gemetenaandeonderzijde vanhetproefstuk, van 0,3 kPa (30 mm waterko- lorn). Voorkom tijdenshetverzadigingsproces daterlucht onder ofin het proefstuk opgesloten raakt.Pasdaarom devolgende procedure toe. Vul eenflesdieviaeen (dicht) kraantje isaangesloten opdeuitstroom openingvanhet monster metwater tot 30 mm boven deonderzijde vanhetproefstuk. Meetviaweging de hoeveelheid waterdievoor hetvullen nodigis. Voeg daarna aandeongeveer 735cm 3 water toe.Ditisde geschatte hoeveelheid waterom de porien inhet onderfilter inhet middenvlak tevullen. Start deverzadigingsprocedure dooralleen hetkraantje vandefles teopenen. Nahet bereiken vanhet '30 mm peil' wordt defles regelmatig metbekende hoeveelheden water bijgevuld omhetpeil opten minste 30 mm enten hoogste 40 mm boven deonderkant van hetproefstuk tehouden Het duurt langomhetbovenfilter vanonder afvia het onderfilter enhet proefstuk tevul- len. Daarom maghetbovenfilter vanboven afworden gevuldmetontlucht, gedemine- raliseerd water.Ditmag echter pasnadat metzekerheid isvastgesteld datergeen lucht in het proefstuk kanworden opgesloten. Deeerste mm'sverzadiging vanhetbovenfilter moeten daarom vanonder afplaatsvinden. Bij het vullen vanhetbovenfilter maghetpeil vandevulfles niethoger zijndanongeveer 1,0 mboven deonderkant vanhetproefstuk. Om zoveel mogelijk luchtuithet bovenfilter tekrijgen kanhetapparaat enigszins scheef worden gezetenkan hetbovenfilter viaeen dun slangetje inhet toevoerpijpje worden gevuld. Daarbij kandelucht langs hetslangetje viahet buisje ontsnappen. Heelvoor- CUR/PBV-Aanbeveling75 zichtig kunnen kleinehoeveelheden luchtmetbehulp vaneeninjectiespuit uithet bovenfilter wordengetrokken, waarbijeenzelfde hoeveelheid waterinhet bovenfilter wordt geperst. Sluit dekraan naarhetbovencompartiment alshet bovenfilter zogoed mogelijk met water isgevuld. Sluitdirect daama deslang metde2,5 mwaterkolom aanopdekraan naar hetondercompartiment. Ledigdemaatbeker methetwater dattijdens hetzwelpro- ces uithet bovencompartiment isgedrukt enzet debeker terugopdebalans. Zetde balans op'nul' enopen dekraan naarhetondercompartiment. Doorgestroomde hoeveelheiddoorhetproefstuk Bepaal dehoeveelheid doorgelatenwaterperoppervlakte- entijdseenheid volgens decon- stant-head methodebijeen drukverschil van10kPa (circa 1,0mwaterkolom). Yang tijdens demeting hetuitstromende wateruitderand enhet middenvlak geschei- den opin£lessen dieopeen balans staan.Zetdebalansen voordemeting vandedoor- latendheid opnul enlees vervolgens elkuur debalans aftot op0,1 gram nauwkeurig. Let vooral oprandlekkages. Dezeuiten zichinzeer grote stromingen (> 0,5 mm perdag) en het mogelijk troebelzijnvandeuitstromende vloeistofdooruitgespoeld fijnmateri- aal. Staak demeting bijgrote randlekkages enbouw eennieuw proefstuk in. Bepaal gedurende tenminste 48uur elkuur dedoorgestroomde hoeveelheidwaterindat uuY. Stop demeting alseen van devolgende driesituaties optreedt: 1 a. Detotale doorgestroomde hoeveelheidiskleiner dan0,15mm perdag enaIle metingen gedurende delaatste 48uur wijken minder dan25%afvan hetgemid- delde vandiemetingen gedurende 48uuY. 1 b. Detotale doorgestroomde hoeveelheidisgroter dan0,15 mm perdag enaIle metingen vandelaatste 48uur wijken minder dan15% afvan hetgemiddelde van diemetingen gedurende 48uuY. 2 Hetverschil inde totale doorgestroomde hoeveelheidgedurendedelaatste 24uur en de24uur daaraan voorafgaand bedraagtnietmeer dan1 %. Deformatie vanhetproefstuk Stel eenvoordruk invan ± 3bay. Realiseer degewenste deformatie incirca 5uur door water inhet bovenste compartiment vandecel tepersen. Legperuur ongeveer 1 % defor- matie op.Stel naaldventiel (2)inop een gemiddelde instroomsnelheid vanongeveer 0,115 cm 3 perseconde. Daarbijstroomt dezelfde hoeveelheid wateruithet onderste com- partiment. Yangdezehoeveelheid openmeet deze, totop0,1 gram nauwkeurig. Stel devoordruk enhet naaldventiel zodanigin,dat steeds devereiste uitstroomhoeveel- heid wordt gerealiseerd. Stop hetdeformatieproces nahet bereiken vandegewenste deformatie doorhetnaald- ventiel dichttedraaien. Einde meting Open demeetcel alsdemeting isbeeindigd. Beoordeelhetproefstuk visueelopeventu- ele afwijkingen. Controleerdefilters boven enonder hetproefstuk opeventuele uit- spoeling vanfijnmateriaal. Meetdedikte vanhetproefstuk opdrie plaatsen inhet mid- den enlangs derand. Corrigeer degemeten doorlatendheden conformDIN18130 naardegemiddelde bodem- temperatuur van10°C. Presenteer deresultaten inde vorm vaneentabel mettwee kolommen: alzijdigerekendoorlatendheid in10'10 m.s·'. CUR/PBV-Aanbeveling 75 CUR/PBV-Aanbeveling75 CUR/PBV-Aanbeveling 75 Auteursrechten Alle rechten voorbehouden. Nietsuitdeze uitgave magworden verveelvoudigd, opgeslagenin een geautomatiseerd gegevensbestand ofopenbaar gemaakt,inenige vormofop enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch,doorfotokopieen, opnamenofop enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijketoestemming vanCUR. Het istoegestaan overeenkomstig artikel 1 sa Auteurswet 1912 gegevens uitdeze uitgave te citeren inartikelen, scriptiesenboeken, mitsdebron opduidelijke wijzewordt vermeld, als- me de deaanduidingen vandemaker, indiendezeinde bron voorkomt. 'CUR/PBV- Aanbeveling 75'Vervormingscriteria enmeetmethoden vanminerale afdichtingslagen.', januari 2001, Stichting CUR,Gouda'. Aansprakelijkheid De CUR endegenen dieaan deze publicatie hebbenmeegewerkt, hebbeneenzogroot moge- lijke zorgvuldigheid betrachtbijhet samenstellen vandeze uitgave. Nochtans moetdemoge- lijkheid nietworden uitgesloten datertoch fouten enonvolledigheden indeze uitgave voor- komen. ledergebruik vandeze uitgave engegevens daaruitisgeheel vooreigen risicovande gebruiker endeCUR sluit,mede tenbehoeve vanaldegenen dieaan deze uitgave hebben meegewerkt, iedereaansprakelijkheid uitvoor schade diemocht voortvloeien uithet gebruik van deze uitgave endedaarin opgenomen gegevens,tenzijdeschade mochtvoortvloeien uit opzet ofgrove schuld zijdens CURen/of degenen dieaan deze uitgave hebben meegewerkt. Gouda, januari 2007 Het bestuur vandeCUR Stichting CUR,Buchnerweg 1, Postbus 420,2800 AKGOUDA, tel 0182-540600